Беларускi дзяржаўны унiверсiтэт
Гістарычны факультэт
Кафедра гiсторыi Беларусi старажытнага часу i сярэднiх вякоў
Рэферат па тэма: Паўстанне К. Каліноўскага 1863 г.
Выканаў:
Студэнт 4 курса 3 групы
Сарока С.
Мiнск, 2007
Канец 50-ых — пачатак 60-ых гадо¢ ХІХ ст. вызначылiся новым уздымам польскага нацыянальна-вызваленчага руху, якi ахапi¢ Польшчу, Беларусь i Лiтву. Кульмiнацыяй яго стала па¢станне 1863 г. Напярэдаднi ¢ патрыятычным асяродку аформiлiся два крылы, за якiмi замацавалiся назвы "белыя" i "чырвоныя". "Белыя" разлiчвалi дасягнуць асно¢най мэты — адна¢лення Рэчы Паспалiтай у межах 1772 г. з уключэннем у яе склад Беларусi, Лiтвы ³ Правябярэжнай Украiны — шляхам дыпламатычнага нацiску заходнее¢рапейскiх краiн на расiйскi ¢рад. Пытанне аб надзяленнi сялян зямлей у iх праграме адсутнiчала. У адрозненне ад "белых" "чырвоныя" iмкнулiся да ўздыму нацыянальна-вызваленчага па¢стання. Яны ¢я¢лял³ сабой стракаты ¢ сацыяльных i палiтычных адносiнах блок.
Па метадах дасягнення мэты i праграмных разыходжаннях "чырвоныя" падзялялiся на памярко¢ных (правых) i радыкальных (левых). Памярко¢ныя вядучую ролю ¢ па¢станн³ адводзiлi шляхце і вырашэнню нацыянальнага пытання. Аграрную праблему яны прапано¢валi вырашыць шляхам надзялення сялян зямлей праз канфiскацыю часткi зямлi ¢ памешчыка¢ з адпаведнай грашовай кампенсацыяй за кошт дзяржавы. Радыкальныя "чырвоныя" прызнавалi вядучую ролю сялян у па¢станнi i права на нацыянальнае самавызначэнне беларуса¢, лiто¢ца¢, украiнца¢. Падзел на "белых" i "чырвоных" iснава¢ у тагачасным грамадска-палiтычным жыццi Беларусi i Лiтвы. Для падрыхто¢кi i кiра¢нiцтва па¢станнем "чырвоныя" вясной 1862 г. стварылi ¢ Варшаве Цэнтральны нацыянальны камiтэт (ЦНК). Летам 1862 г. У Вiльнi бы¢ арганiзаваны Лiто¢скi правiнцыяльны камiтэт (ЛПК), якi падрыхтава¢ па¢станне ¢ Беларусi i Лiтве i фармальна бы¢ падначалены ЦНК. У ЛПК уваходзiлi Л. Звяждо¢ск³, Я. Козел-Пакле¢скi, З. Чаховiч, К.Калiно¢скi i iнш. У пачатку 60-х гадоў былi створаны мясцовыя рэвалюцыйныя арганiзацыi: гродзенская, мiнская, навагрудская i iнш.
"Левую" частку па¢станца¢ у Беларусi ¢значальва¢ Кастусь Калiно¢скi (1838-1864). . У час вучобы у Пецярбургскім універсітэце з’я¢ля¢ся акты¢ным членам тайнага гуртка З. Серако¢скага. Разам з В. Урубле¢скiм i Ф. Ражанскiм К. Калiно¢скi ¢ 1862 -1863 гг. выдава¢ на беларускай мове газету "Мужыцкая пра¢да" (усяго выйшла 7 нумаро¢). Газета растлумачвала сялянам прыгоннiцкi характар адмены прыгоннага права, заклiкала iх не верыць цару i разам "з мужыкамi з-пад Варшавы .. I ¢сёй Расii" са зброяй у руках iсцi здабываць "сапра¢дную волю i зямлю". Разам з тым газета заклiкала сялян вярнуцца ¢ грэка-каталiцкую (унiяцкую) веру, якая была скасавана на Полацкiм царко¢ным саборы ¢ лютым 1839 г. З кастрычнiка 1862 г. К.Калiно¢скi узначалi¢ ЛПК. акты¢на адстойва¢ ён iнтарэсы Беларусi i Лiтвы перад кiра¢нiцтвам ЦНК, мары¢ аб стварэннi Беларуска-Лiто¢скай рэспублiкi.
Па¢станне пачалося ¢ студзенi 1863 г. у Варшаве, раней вызначанага тэрмiна, што было нечаканасцю для рэвалюцыянера¢ Беларусi i Лiтвы. У спецыяльнай адозве ЦНК заклiка¢ насельнiцтва Беларусi i Лiтвы далучыцца да руху. Па¢станне па сваіх задачах стала, перш за ¢сё, нацыянальна-вызваленчым. З яго разгортваннем Англiя, Францыя i А¢стрыя пачалi рыхтаваць дыпламатычную агрэсiю супраць Расii. Для папярэджання дыпламатычнага дэмарша гэтых дзяржа¢ 12 красавiка 1863 г. былi выдадзены 2 царскiя манiфесты аб амнiстыi ¢ Польшчы, Беларусi i Лiтве. Праз некалькi дзен, 17 красавiка, расiйскаму ¢раду былi ¢ручаны ноты, у якiх прысутнiча¢ заклiк змянiць палiтыку ¢ "польскiм пытаннi". да гэтага дэмаршу далучылiся Iспанiя, Партугалiя, Англiя, Швецыя, Нiдзерланды, Данiя, Турцыя i папа рымскi. 27 чэрвеня расiйскаму ¢раду былi ¢ручаны ноты ¢ больш рэзкай форме. Ва ¢радавых колах Расii ноты расцэньвалiся як папярэднiкi новай вайны. З улiкам гэтага у раёне па¢стання пачалася канцэнтрацыя расiйскiх войска¢. Iх тут было сабрана значна больш, чым памеры самаго па¢стання. Аднак дапамога е¢рапейскiх дзяржа¢ аказалася вельмi iлюзорнай.
1 лютага 1863 г. ЛПК звярну¢ся да насельнiцтва Беларусi i Лiтвы з заклiкам узняцца на ¢зброеную барацьбу. У сваiм манiфесце ён прадублiрава¢ праграмныя дакументы польскага кiра¢нiцтва. Усе жыхары абвяшчылiся вольнымi i ра¢напра¢нымi. Ва ¢ласнасць сялян бязвыплатна перадавалi зямельныя надзелы, якiмi яны карысталiся. З памешчыкамi за страту зямлi разлiчвалася дзяржава. Беззямельныя сяляне надзялялiся 3 маргамi зямлi (2,1 га) пры умове, што яны прымуць удзел ва ¢зброенай барацьбе. Рэкруцкая павiннасць замянялася 3-гадовай ¢сеагульнай вайсковай павiннасцю, адна¢лялася ¢нiяцкая царква. Аднак гэтыя меры па¢станцкага кiра¢нiцтва не задаволiлi большасць сялянства.
Першыя па¢станцкiя атрады ¢ заходнiх паветах Беларусi з’явiлiся ¢ канцы студзеня 1863 г. з Царства Польскага. Некаторыя камандзiры, якiя iмкнулiся пашырыць па¢станне на ¢сход, спрабавалi прайсцi праз Гродзенскую i Мiнскую губернi. Самым буйным атрадам, якi паспяхова руха¢ся на ¢сход, было злучэнне Р. Рагiнскага. Мясцовыя фармiраванні пачалi стварацца ¢ сакавiку-красавiку. найбольш акты¢на дзейнiчалі па¢станцы на тэрыторыi Гродзенскай i Вiленскай губерня¢. У раёне Белавежскай пушчы па¢станцкi атрад ствары¢ В. Урубле¢скi, якi ста¢ ваенным начальнiкам Гродзенскай губернi. У Кобрынскiм павеце ¢зня¢ узброеную барацьбу Р. Тра¢гут — будучы дыктатар па¢станца¢ у Польшчы. У Навагрудскiм павеце дзейнiча¢ атрад У. Борзабагатага, на мiншчыне — А. Трусава i г.д. Аднак агульнага плана дзеяння па¢станца¢ не было, адсутнiчалi ¢заемадзеянне i ¢заемадапамога памiж атрадамi. Частка iх была знiшчана царскiмi войскамi яшчэ на стадыi фармiравання, iншыя — бяздзейнiчалi, не хапала зброi i г.д. Найбольшага поспеху дамогся атрад Л. Звяждо¢скага, якi ¢ ноч на 24 красавiка захапi¢ г. Горкi. Яго падтрымалi студэнты Горы-Горацкага земляробчага iнстытута. Атрад захапi¢ зброю, грошы i днем пакiну¢ горад. Пазней з-за дапамогi студэнта¢ па¢станцам бы¢ зачынены Горы-Горацкi iнстытут.
На тэрыторыi Вiцебскай, мiнскай i магiле¢скай губерня¢ па¢станне не атрымала развiцця. Да канца вясны на ¢сходзе Беларусi яно было задушана. Толькi ¢ Гродзенскай губернi па¢станцы працягвалi ¢парта супрацi¢ляцца. Найбольш буйныя сутычкi адбылiся каля мястэчка Мiлавiды Слонiмскага павета, дзе да 20 мая сабралася некалькi атрада¢ па¢станца¢ — усяго каля 800 чалавек. Супраць iх было накiравана 5 рот салдата¢ з гарматамi. Першы бой адбыўся 21 мая і працягваўся некалькi гадзiн. Урадавыя войскi не здолелi ¢зяць лагер i вымушаны былi адступiць з вялiкiмi стратамi. На наступны дзень, ноччу, па¢станцы непрыметна пакiнулi лагер. Па¢станцы ¢ Гродзенскай губернi карысталiся спачуваннем сялян, дзейнiчалi пераважна дробнымi атрадамi, часта былi ня¢ло¢нымi для ¢радавых войска¢.
Вясной 1863 г. назiра¢ся найвышэйшы ¢здым па¢стання ¢ Беларусi i Лiтве. Але, нягледзячы на асобныя поспехi, па¢станцы нiдзе не атрымалi рашучай перамогi. Яны перайшлi да тактыкi пазбягання адкрытых баё¢ з працi¢нiкам. Па¢станне атрымала шырокi рэзананс у Е¢ропе i расii. Многiя расiйскiя афiцэры i салдаты перайшлi на бок па¢станца¢, рэвалюцыянеры спрабавалi пашырыць узброеную барацьбу на цэнтральныя расiйскiя губернi, але ня¢дала.
Сярод кiра¢нiко¢ па¢стання адсутнiчала адзiнства, разгарнулася барацьба за ¢ладу. "Белыя", не жадаючы страчваць iнiцыятыву, усталявал³ кантроль над ЦНК, а затым пастаралiся адхiлiць "чырвоных" на чале з К.Калiно¢скiм, ад кiра¢нiцтва па¢станнем на Беларусi i ¢ Лiтве. У Вiльнi "белымi" пры падтрымцы прадста¢нiка Варшавы у ЛПК Н.Дзюлерана бы¢ створаны Аддзел кiравання правiнцыямi Лiтвы, якi варша¢скi цэнтр прызна¢ азiным кiруючым органам на Беларусi i Лiтве. ЛПК бы¢ распушчаны. К.Калiно¢скi, радыкалiзм i а¢тарытэт якога не задавальня¢ "белых", бы¢ адхiлены ад кiра¢нiцтва i накiраваны па¢станцкiм камiсарам у Гродзенскую губерню. Тут К.Калiно¢скi разгарну¢ бурную дзейнасць па пашырэннi па¢стання i прыцягненнi на свой бок сялян.
Аддзел кiравання правiнцыямi Лiтвы iмкну¢ся паралiзаваць мерапрыемствы "чырвоных". У склад мясцовых па¢станцкiх органа¢ былi ¢ведзены прыхiльнiкi "белых". Частка ¢дзельнiка¢ патрыятычнага руху не была гатова весцi самаахвярную барацьбу. для iх больш прыцягальнай была рамантыка, жаданне заняць пасады ¢ рэвалюцыйных органах улады. Удзельнiкi у па¢станцкай адмiнiстарацыi амаль ра¢нялiся колькасцi змагаро¢ у па¢станцкiх атрадах.
Расiйскiм урадам былi кiнуты буйныя сiлы для пада¢лення па¢стання. У маi 1863 г. замест лiберальнага У.I.Назiмава вiленскiм генерал-губернатарам з неабмежаванымi па¢намоцтвамi бы¢ прызначаны М.М.Мура¢ё¢, якi атрыма¢ прозвiшча "вешальнiк" за бязлiтасную расправу над удзельнiкамi па¢стання. З яго прыездам ¢змацнiлiся рэпрэсii, пачалося публiчнае пакаранне смерцю па¢станца¢, масавымi сталi высылкi без суда. Паралельна М.Мура¢ё¢ праве¢ шэраг мерапрыемства¢, якiя павiнны былi перацягнуць сялян на бок урада. Рэалізаваны былі значныя змены ва ўмовах адмены прыгоннага права ў беларускіх і літоўскіх губернях. Мясцовым органам улады было забаронена выкарысто¢ваць супраць сялян узброеную сiлу. Сялян сталi запрашаць да нагляду за "польскiмi" памешчыкамi, па¢станцамi. Маёмасць рэпрэсiраваных змагаро¢ часткова перадавалася сялянам. Была разгорнута эфекты¢ная антыпа¢станцкая прапаганда.
У сваю чаргу кiра¢нiцтва па¢станнем не зрабiла рэальных крока¢ у бок сялянства з мэтай прыцягнуць яго ¢ шэрагi змагаро¢. па сацыяльнаму складу ¢дзельнiка¢ па¢станне было шляхецкiм. Сяляне не прынялi акты¢нага ¢дзелу ва ¢зброенай барацьбе. Iх было толькi 18 % сярод па¢станца¢ i гэта пераважна дзяржа¢ныя сяляне.
У чэрвенi 1863 г. былi арыштаваны многiя члены Аддзела кiравання правiнцыямi Лiтвы, некаторыя пакiнулi свае пасады i эмiгрыравалi. У склад Аддзела былi ¢ведзены К.калiно¢скi i I.Малахо¢скi. Кiра¢нiцтва па¢станнем зно¢ перайшло ¢ рукi "чырвоных". Прыхiльнiкамi К.кал³но¢скага бы¢ створаны падпольны ¢рад "Лiто¢ска-Беларускi чырвоны жонд". Яго мэтай стала спроба адрадзiць па¢станне. У мясцовыя па¢станцкiя арганiзацыi былi прызначаны новыя кiра¢нiкi, але рэальных поспеха¢ дасягнуць не ¢далося. У канцы жнi¢ня 1863 г. Варша¢скае кiра¢нiцтва прыняло рашэнне аб спыненнi ваенных дзеяння¢. Асобныя па¢станцы на Беларусi працягвалi барацьбу яшчэ восенню 1863 г. Летам 1864 г. была лiквiдавана апошняя па¢станцкая арганiзацыя ¢ Навагрудскiм павеце.
К.Калiно¢скi планава¢ зно¢ узняць па¢станне вясной 1864 г., але ¢ студзенi ён бы¢ арыштаваны; ¢ сакавiку пакараны смерцю на Лукiшскай плошчы ¢ Вiльнi. Знаходзячыся ¢ турме, К.Калiно¢скi напiса¢ i перада¢ на волю "Лiсты з-пад шыбеннiцы". Гэты дакумент уя¢ля¢ сабой палiтычны запавет беларускаму народу, у якiм крытыкавалася русiфiкатарская палiтыка ¢ Беларусi. Сялян К.Калiно¢скi заклiка¢ адстойваць свае правы, прычым любымi сродкамi.
Удзельнiкi па¢стання падверглiся жорсткiм рэпрэсiям. Маёмасць iх была канфiскавана цi знiшчана. Маёнткi памешчыка¢ — удзельнiка¢ па¢стання забiралiся ¢ казну i на iльготных умовах прадавалiся выхадцам з цэнтральных губерня¢. Чыно¢нiкi мясцовага паходжання былi звольнены са сваiх пасада¢. На тэрыторыi Беларусi i Лiтвы па афiцыйных звестках было пакарана смерцю 128 па¢станца¢, больш 850 чалавек накiравана на катаргу, каля 12,5 тысяч чалавек высланы за межы Беларусi. Многiя касцёлы i манастыры зачынены. Польская мова была выключана з грамадскага жыцця, навучальных i асветных устано¢. Пачалася палiтыка ¢змоцненай русiфiкацыi з мэтай знiшчэння адрознення¢, як³я iснавал³ ¢ Беларусi ¢ пара¢наннi з цэнтральнымi расiйскiмi губернямi.
У час i адразу пасля пада¢лення па¢стання былi ¢ведзены абмежаваннi ¢ сферы земле¢ладання i землекарыстання у дачыненнi паляка¢, беларуса¢-католiка¢, а таксама я¢рэя¢. Па закону ад 5 сакавiка 1864 г. "асобам польскага паходжання" i я¢рэям у заходнiх i па¢днёва-заходнiх губернях Расiйскай iмперыi было забаронена набываць земле¢ладаннi, прададзеныя за да¢г³, а таксама распараджаюцца землям³, купленым³ на iльготных умовах, карыстацца правам на iльготы i пазыкi. Такое права мелi для набыцця канфiскаваных маёнтка¢ удзельнiка¢ па¢стання 1863 г. прыезджыя памешчыкi i чыно¢нiкi з унутраных губерня¢ Расii i мясцовыя буйныя правасла¢ныя земле¢ладальн³к³. Праводзiлася мэтанакiраваная палiтыка па скарачэнню памера¢ земле¢ладання памешчыка¢-католiка¢ i пашырэнню рускага, пераважна буйнага, земле¢ладання. Некалькiмi месяцамi пазней я¢рэi рысы аседласцi наогул былi пазба¢лены права набываць зямлю. Законам ад 10 снежня 1865 г. палякам ³ беларусам-катол³кам таксама было забаронена набываць ва ¢ласнасць маёнткi за выключэннем уладанняў, якiя перадавалiся ¢ спадчыну. У маi 1882 г. урад забаран³¢ я¢рэям у межах рысы аседласцi стала жыць па-за межамi гарадо¢ i мястэчак, таксама арандаваць тут, прымаць у заклад i кiраванне нерухомую маёмасць. У 1887 г. забарона на набыццё зямлi ¢ сельскай мясцовасцi (за выключэннем Магiлё¢скай губернi) была распа¢сюджана на замежных грамадзян. Апошн³я меры былi скiраваны на перадухiленне канкурэнцыi для мясцовых памешчыка¢ з боку я¢рэйскай буржуазii i iншаземца¢. Абмежавальныя законы ¢ дачыненнi да рассялення я¢рэя¢ прывялi да штучнай канцэнтрацыi iх ¢ гарадах i мястэчках Беларусi.
Пасля па¢стання 1863 г. урад вярну¢ся да палiтыкi прыпiскi да падатковых сасло¢я¢ бяззямельнай i неаселай шляхты, праявi¢шай акты¢насць у нацыянальным руху. У новых правiлах 1864 г. былi абцяжараны шляхi пацвярджэння шляхтай сваёй дваранскай годнасцi, што выклiкала некаторае скарачэнне колькасцi прадста¢нiко¢ вышэйшага сасло¢я. У беларускiх губернях была прыпынена дзейнасць дваранскiх сасло¢ных выбарных органа¢, а таксама зачынены дваранскiя вучылiшчы, заканчэнне якiх давала права паступаць на дзяржа¢ную службу. На тэрыторыi Беларусi пасля па¢стання некальк³ год захо¢валася ваеннае становiшча. Дваранства ¢ час яго дзеяння не мела права збiрацца разам па некалькi чалавек, нават на сямейныя ¢рачыстасцi, без асобага дазволу мясцовых улад. Захо¢валiся штрафы i кантрыбуцыйныя зборы, якiя спачатку накладвалiся бескантрольна i пера¢тварылiся ¢ крынiцу дадатковых дахода¢ мясцовых улад, а па распараджэнню з 1866 г. накладвалiся толькi са згоды губернатара. У канцы 60-х гадо¢ урад ме¢ пэ¢ныя хiстаннi ¢ сваёй палiтыцы ¢ дачыненнi дваранства заходн³х губерня¢. Але ¢ канечным вынiку, адмовi¢шыся што-небудзь змянiць у сферы абмежавання¢, урад пайшо¢ па шляху выключэння¢ з правiла, вызваля¢ ад дзеяння закона асобных дваран, прадста¢ляючы гэта як акт асаблiвай мiласцi.
Па¢станне 1863 г. зрабiла вялiкi ¢плы¢. Яго падзеi прымусiлi расiйскi ¢рад пайсцi на больш выгадныя для сялян умовы адмены прыгоннага права ¢ Беларусi i Лiтве. Па¢станне садзейнiчала ажы¢ленню апазiцыйнага руху ¢ Расiйскай iмперыi i краiнах Заходняй Е¢ропы, абуджэнню беларускага нацыянальнага руху. разам з тым, па¢станне затрымала правядзенне буржуазных рэформ 60-70-ых гадо¢ у Беларусі, прыпынiла стана¢ленне мясцовай iнтэлiгенцыi.
Спіс літаратуры
Восстание в Литве и Белоруссии 1863-1864 гг. М., 1965.
Дакументы i матэрыялы па гiсторыi Беларусi Т.2. Мн., 1940.
Калiноўскi К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. М.,1999.
Бiч М. Аграрнае i нацыянальнае пытанне ў паўстаннi 1863 г.на Беларусi // Беларускi гiстарычны часопiс. 1993. № 3.
Бiч М. Паўстанне 1863 –1864 гг. Калiноўскi // Гiстарычны альманах. Т.6. 2000. С.23-28.
Грыгор’ева В. Каталiцкае i праваслаўнае духавенства ў паўстаннi 1863 г. // Беларускi гiстарычны часопiс. 1993. №3. С.36-45.